سازمان آموزش و پرورش شهرستان های استان تهران
مدیریّت آموزش و پرورش شهرستان شهریار
معاونت آموزش و نوآوری
کارشناسی آموزش وخلّاقیّت پیش دبستانی و ابتدایی
پژوهشی در زمینه ی بایدها و نبایدهای طرح
« آموزش آداب و مهارت های زندگی اسلامی »
(( طرح کرامت ))
کاری از: مهدی سلمانی
آموزگار و مجری طرح « آموزش آداب و مهارت های زندگی اسلامی» شهرستان شهریار
بخش اوّل : باید ها و نبایدها ی طرح « آموزش آداب و مهارت های زندگی اسلامی »
- مقدمه ؛
- فصل (1) : « آموزش آداب و مهارت های زندگی اسلامی » در اسلام؛
_ فصل (2) : ضرورت اجرای طرح ؛
_ فصل (3) : اهداف طرح ؛
_ فصل (4) : تغییرات ایجاد شده در اهداف طرح ؛
_ فصل (5) : خصوصیات محوری طرح« آموزش آداب و مهارت های زندگی اسلامی » ؛
_ فصل (6) : محدودیت های طرح ؛
بخش دوم : نقد و بررسی کتاب های کار طرح« آموزش آداب و مهارت های زندگی اسلامی »
- مقدمه ؛
_ فصل (7) :
نقد و بررسی کتاب های کار طرح « آموزش آداب و مهارت های زندگی اسلامی »
_ فصل (8) : پیشنهادات ؛
- فصل (9) : نتیجه گیری ؛
- پی نوشت ها و منابع ؛
بخش اوّل :
باید ها و نبایدها ی طرح
« آموزش آداب و مهارت های زندگی اسلامی »
مقدمه ؛
جوامع انسانی هر یک به گونه‌ای در تلاش هستند تا شرایطی را فراهم آورند که در سایة آن انسان‌های دیگر، زندگی و حیات بالنده و پویایی داشته باشند. علی‌رغم تفاوت‌های فراوان در شیوه‌ها، این مهم منظور بنیادی هر جامعه انسانی می باشد. بی‌تردید یکی از اجزاء و عناصر هر جامعه( که در تدوام و انسجام آن دخالت دارد) نظام ارزشی و اخلاقی جامعه است که پشتوانه قانون‌ها و سنت‌های صالحه است. و در این میان ارزشها به ویژه ارزشهای اخلاقی رکن اساسی حیات انسانها را تشکیل میدهند.
بر این اساس، شناخت و فهم ارزشها و درونی نمودن آن یکی از بهترین عوامل مؤثر در تداوم حیات جوامع است و لذا این موضوع از دلمشغولی رهبران جوامع بشری است. پیامبر گرامی اسلام(ص) یکی ازاهداف مأموریت الهی خود را برا ی بشریت تکمیل مکارم اخلاقی می‌دانند.
با ظهور دوران مدرن و شکل‌گیری جوامع انسانی با ویژگیهای خاص ، مدرسه یکی از نهادهایی شد که درتربیت و آمادگی نسل نو خاسته جوامع نقش حساسی را به عهده گرفت. اگرچه عمدتاً انتظار از مدرسه بیشتر به کارکرد توزیع دانش و معرفت معطوف است اما کارکرد آماده سازی شهروندان برای حیات سازنده و متعالی در جامعه از کارکردهایی است در این دوره بسیار مورد تأکید است. اگر وظیفه مدرسه را تربیت نسل نوخاسته بدانیم ، جامعیت واژه تربیت نیز مؤید این سخن است که کارکرد نهاد مدرسه فراتر از توزیع دانش است . علاوه براین در عصر فن آوری اطلاعات به سبب دسترسی همگانی و همه جایی و آسان ( همه مکانی ) به اطلاعات کارکرد مدرسه در توزیع دانش کم رنگ شده است و کارکرد های دیگر به ویژه در دوره های تربیت عمومی مورد عنایت جدی است.
از سوی دیگر در زمانه ما لزوم توجه به ارزشها (خاصه ارزشهای اخلاقی) بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود. رشد و توسعه سریع علم و فن‌آوری و فقدان نگرش ارزشی و اخلاقی به آن، نمود وحشتناکی یافته است. به گونه‌ای که در عصر حاضر بشر بیش از هر چیز دیگری به اخلاق و اعتلای آن در جوامع نیاز دارد و ا ین به ملت و منطقه خاصی محدود نمی‌شود و ضرورتی جهانی و انسانی دارد.
بر این اساس می‌توان گفت که مدرسه نمی‌تواند و نباید در برابر موضوع اخلاق ساکت باشد.امروزه در نظامهای آموزشی کشورهای جهان بر اساس اهدافی که نشانه رفته اند این توجه جدی به ساحت تربیت اخلاقی و دینی (معنوی) مشهود است . لذا می توان گفت که یکی از دلمشغولیهای سیاست گذران آموزشی جهان تربیت اخلاقی است.
علاوه برضرورت جهانی در توجه به تربیت اخلاقی ، ایران خود کشوری است که سابقه طولانی در توجه به ارزشهای اخلاقی دارد و به عنوان ملتی اخلاقی ، در جهان شهرت داشته ایم و ادبیات غنی و سر شار از اخلاق و اخلاقیات نشان از توجه عمیق مردم ایران به این حوزه از حیات بشری دارد.
با توجه به زمینه و بستر تاریخی و فرهنگی مناسب در کشورما طبیعی است که از دغدغه‌های اساسی نظام آموزشی کشور از دیر باز اخلاق و تربیت اخلاقی بوده است. همیشه در مجموعه اهداف مصوب نظام آموزشی مجموعه‌ای از اهداف اخلاقی دیده می‌شود. تحلیل محتوای کتابهای درسی قبل از انقلاب اسلامی نشان می دهد که محتوای کتابهای درسی مشحون از آموزه های اخلاقی و ارزشی است . بعد از انقلاب اسلامی نیز تربیت ارزشی و اخلاقی از دغدغه‌های اساسی سیاست‌گذاران نظام آموزش بوده است. ملاحظه اهداف مطلوب نظام آموزشی، اصول مصوب نظام آموزشی و محتوای کتاب های درسی هم نشان از توجه جدی به این موضوع است.
اینجانب با تجربه ی قبلی و اجرای آن از بدو شکل گیری طرح ، و انتخاب مجری نمونه منطقه ی هیجده تهران طی 6 سال گذشته توانستم تا حدودی به اهداف اشاره شده در واحد کارهای ذکر شده دست بیابم و در زمینه ی اجرای آن به مناسبت ها نیز توجّه ویژه ای داشته ام .
هر چند نام طرح امسال تغییر کرده است ، امّا برای من همچنان همان طرح کرامت بوده است و کسی هم نمی تواند آن را برای من عوض کند.
از جمله اقدامات جانبی تحت اقدام در سال جدید عبارتند از :
الف) تهیه ی مجموعه ی « پیک کرامت » با کمک دانش آموزان کلاس .
ب) طرآحی و تهیه ی آرم مربوط به طرح « آموزش آداب و مهارت های زندگی اسلامی » به صورت پوستر و بنر و بر روی کاغذ سفید ، جهت استفاده ی دانش آموزان بر روی پوشه های آنان و استفاده ی آن در سر در کلاس ( یک نمونه ی موجود از آن را به کارشناسی آموزش وخلّاقیّت پیش دبستانی و ابتدایی جهت اقدام فرستاده ام ) .
ج) طرّاحی مهر مخصوص طرح ، جهت تشویق دانش آموزان ( البته چون طرح مهر من برای همان طرح کرامت بوده است و هزینه ای که انجام داده بودم دیگر توان دوباره هزینه کردن برای عوض کردن آن را نداشتم ، لذا از همان مهر قبلی استفاده کردم.)
در پایان از زحمات بی دریغ و راهنمایی های تمام دوستانم کمال تشکر را می نمایم و توجّه عزیزان را به مطالبی جالب در این زمینه جلب می نمایم .
والسّلام علی عبادا... الصّالحین-
مهدی سلمانی – آموزگار و مجری طرح « آموزش آداب و مهارت های زندگی اسلامی » شهرستان شهریار
10/8/88
فصل (1) : « آموزش آداب و مهارت های زندگی اسلامی » در اسلام؛
انسان ، به عنوان مخلوق ویژه خداوند بر روی زمین دارای زوایای پیچیده شخصیتی است که ارزشهای او را رقم میزند . راهیابی به عمق این ارزشها و درک مفهوم اصلی انسانیتِ انسان امری شیرین و در عین حال بسیار سخت و دشوار است که تلاش صاحبان خرد را می طلبد .
اندیشمندان و خردورزان در هر برهه ای از تاریخ برای رسیدن به این معنی که ارزش و فضیلت انسان در چیست و کدام برنامه می تواند او را در رسیدن به این هدف رهنمون گردد در تکاپوی فکری بوده اند . اما کوتاه بودن فکر اولیه بشر و اندیشه تربیت نیافته اش موجب گشته تا در هر نایی نوایی و در هر کویی صدایی طنین افکن شود و آنهایی که تنها دست خویش را در دست خرد نهاده اند به گمان درک واقعیت انسان و روح الهی او به طرح مسایلی واهی و به دور از شخصیت ناب آدمی بپردازند . عده ای ، ارزش انسانها را در رنگ پوستشان و گروهی در نژاد و خونشان و بعضی در ثروت اندوزی و تکاثرشان دیدند ، و یا فضیلت آنها را در زیبایی ها و جمال و جلال ظاهری شان جستجو نمودند و بر پایه آن قوانین ، برنامه ها و مزایایی وضع کرده و به پایمالی حقوق دیگر افراد جامعه پرداختند .
اما در فرهنگ گران سنگ اسلامی ، ملاک فضیلت و ارزش انسانها بر یکدیگر ایمان ، دانش و تقوای آنهاست . مردم مؤمن از همه انسان ها با ارزش ترند و عالمان و دانشمندان اهل عمل ، به درجاتى از گروه مؤمنان برتر و بالاترند و اهل تقوا که تقواى آنان در نقطه اوج است از همه با فضیلت تر و باارزش ترند که به گوشه ای از آن ها می پردازیم.
" . . .یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَات وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ " ( 1 )
. . .تا خدا مؤمنان از شما را به درجه اى و دانشمندانتان را به درجاتى عظیم و باارزش بلند گرداند و خدا به آنچه انجام مى دهید ، آگاه است .
ارزش مؤمن تا جایى است که آیات قرآن و روایات ، محبت به مؤمن را محبت به خدا و رسول و کمک به مؤمن را کمک به خدا و رسول و خوشحال کردن مؤمن را خوشحال نمودن خدا و رسول و آزار مؤمن را به هر شکلى آزار به خدا و رسول مى دانند !
حضرت امام باقر (علیه السلام) از رسول خدا (صلى الله علیه وآله) روایت مى کند :
مَنْ سَرَّ مُؤمِناً فَقَدْ سَرَّنِی وَمَنْ سَرَّنِی فَقَدْ سَرَّ اللّهَ . (2)
کسى که مؤمن را خوشحال کند ، بى تردید مرا خوشحال کرده و کسى که مرا خوشحال کند به یقین خدا را خوشحال کرده است .
فصل (2) : ضرورت اجرای طرح ؛
یکی از طرح هایی که در حوزه تربیت ارزشی(به ویژه اخلاقی) بعد از انقلاب در معاونت پرورشی و بعدها در معاونت آموزش عمومی دنبال شد ، طرح کرامت که اکنون با عنوان « آموزش آداب و مهارت های زندگی اسلامی » نام گذاری شد بوده است . در واقع طرح پاسخی به چالش بزرگ تشکیلات امور تربیتی در ایجاد تمایز و تفکیک بین آموزش و پرورش و حذف نقش ارزشمند تربیتی معلمان در مدرسه است.
مبنای نظری این طرح با هدف کلی تکریم شخصیت دانش‌آموزان با عنایت به بند ج اصل دوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مبنی بر بنیاد جمهوری اسلامی بر کرامت انسانی، در سال تحصیلی 73-72 به سفارش دفتر مشاور و
برنامه‌ریزی امور تربیتی توسط مرحوم دکتر رجبعلی مظلومی با استناد به کتاب خصال شیخ صدوق تحت عنوان "مدارج تربیت منطقی" تدوین شده و سپس کارشناسان زیربط با عنایت به اثر مذکور، طرح ها و برنامه‌های اجرایی را تحت عنوان طرح کرامت در مدرسه آماده نمودند و جهت اجرا به استانها ارسال نمودند. از سال 76-75 توسعه عرضی طرح آغاز شد و درسال 1379 ، 20% از مدارس تحت پوشش قرار گرفت.
گزارش ها از موفقیت طرح حکایت داشت به گونه‌ای که در سال 1379 شورای عالی آموزش و پرورش در رأی 658 خود به سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی مأموریت داد که با مشارکت حوزه معاونت پرورشی با استفاده از تجارب طرح کرامت به اصلاح و بازنگری برنامه درسی دورة ابتدایی اقدام نماید. بر اساس اسناد منتشر شده، ویژگیهای این طرح چنین بیان شده است:
1- مشارکت معلمان در تربیت دانش‌آموزان : این طرح در راستای مقابله با چالش پیش گفته، معلمان را به عرصه فعالیتهای تربیتی دعوت کرده است و درواقع تلفیق برنامه‌های آموزش و پرورش عنایت خاصی شده است.
2- توجه به آموزش مهارتهای زندگی : با توجه به واحدهای کار تعیین شده در این طرح، مشخص است که این طرح به آموزش مهارتهای زندگی عنایت خاصی نموده است.
3- حذف ارزشیابی کمی از فرآیند یاددهی – یادگیری.
4- آموزش ارزشهای اخلاقی : از جهت‌گیریهای اساسی این طرح تربیت اخلاقی است. ملاحظه واحدهای کار تدوین شده در این طرح در پنج پایه دورة ابتدایی از برجستگی ارزشهای اخلاقی حکایت داردو اکثر ارزش های مورد توجه در این طرح ارزش های اخلاقی است. برخی از ارزش های اخلاقی مورد توجه عبارتند از: توجه به کار، استقامت، مسئولیت، وفای به عهد. همچنین گروهی از ارزشهای مذهبی عبارتند از: یاد خدا و اطاعت خدا است.
۵- تربیت دینی بر پایه ارزشهای اخلاقی : از ویژگی های دیگر این طرح تربیت دینی بر محور ارزشهای اخلاقی است. به طور مشخص جدول توزیع واحدهای کار در پایه‌ها نشان می‌دهد اهداف اخلاقی به اهداف دینی تصریح شده غلبه دارد. این همان تلاشی است که در این طرح اگرچه به آن تصریح نشد، اما واقعی است تربیت دینی را با تکیه بر ارزشهای اخلاقی دنبال می‌نماید. این ویژگی طرح کرامت را از رویکردهای رایج جدا می‌سازد و به آن نرمی و لطافت خاصی می‌دهد.
فصل (3) : اهداف طرح ؛
اهداف طرح در اسناد اولیه طرح به این شکل بیان شده است :
انسان متعالی و متخلق به اخلاق الهی(غایت)
↓
کرامت انسانی (مقصد آموزشی)
↓
ارزشهای مورد نظر دربرنامه های طرح(هدف کلی)
↓
ارزشهای مطرح در واحدهای کار(هدفهای جزئی)
همچنین تأکید بر این است گرایش و عمل به ارزشها عامل اصلی کرامت انسانی است و تمایل به رذایل و ضدارزشها عامل ارزشی کاهش کرامت انسانی است. هر چند بر اساس نظر امام علی (ع) کسی که کریم النفس است به پستی‌ها گرایش نخواهد داشت. لذا می‌توان گفت نفس کریم خود عامل نزدیکی به ارزشهاست. به هر حال فرض بر این است کرامت نتیجه تربیت ارزشی است و هم عامل تداوم تخلق به اخلاق الهی. به همین سبب این طرح رویکردی در تربیت ارزشی به ویژه ارزشهای اخلاقی است.
در این طرح با توجه به واحدهای کار تعریف شده در حیطه‌های شناختی و عاطفی به اهداف تربیت اخلاقی توجه شده است گرچه تلاش می‌گردد در حیطه مهارتی نیز به آموزش ارزشها توجه شود اما به نظر می‌رسد که ماهیت ارزشهای مورد بحث به گونه‌ای است که به سختی بتوان تحقق این مهارتها را مورد توجه قرار داد.
مجموعه ارزشهای مورد بحث در 11 برنامه تعریف شده است که در هر برنامه حداکثر 5 واحد کار (به ازاء هر پایه یک واحد کار) در نظر گرفته شده است.
برنامه ها به ترتیب عبارتند از:
1- ارتباط با خدا 2 - ارتباط مؤثّر 3 - روابط بین فردی 4- شرافت 5- هم دلی
6- مدیریّت هیجانات 7 - تصمیم گیری 8- انظباط اجتماعی 9 - عزت نفس
10- تفکّر 1 1 - خودآگاهی
بر اساس اسناد موجود در ارتباط با طرح ، و تغییراتی که داشته است مبانی خاصی برای تصویب این ارزش ها ارایه شده است که بر اساس مفروضه‌هایی اولویت‌بندی شده‌اندو تناسب آن ها با خصوصیات روانی و اجتماعی دانش‌آموزان دورة ابتدایی مورد بررسی قرار گرفته است.
همان طور که گفته شده این برنامه‌ها هر یک حداکثر 5 واحد کار دارد که در این قسمت به نظر می‌رسد تا حدودی تناسب مفاهیم ارزشها، سطح رشد دانش‌آموزان بر مبنای پایه تحصیلی در نظر گرفته شده است و به عنوان مثال در برنامهی ارتباط با خدا برای پایه‌ها اول تا پنجم به ترتیب مفاهیم ارزشی زیر در نظر گرفته شده است:
· یاد خدا { پایه ی اوّل }
· تقوی – اخلاص { پایه ی چهارم }
· توبه – امیدواری {پایه ی پنجم }
(در این برنامه برای پایه های دوم و سوم، واحد کار در نظر گرفته نشده است)
در واقع نقشه تربیت ارزشی درطرح « آموزش آداب و مهارت های زندگی اسلامی » به صورت ماتریسی است که در ستون اصلی آن مفاهیم ارزشی اساسی که در صفحه قبل به آن اشاره شد، وجود دارد و در ردیفهای آن متناسب با هر مفهوم ارزشی اساسی (برنامه)، مصادیق آن به تناسب سن در پایه‌های مختلف دوره ی ابتدایی پخش شده است.
فصل (4) : تغییرات ایجاد شده در اهداف طرح :
اهداف طرح در جریان دگردیسی طرح تغییر کرده و به شرح زیر تدوین شده است:
· زمینه‌سازی و تقویت بینش و مهارت دانش‌آموز جهت رشد « آموزش آداب و مهارت های زندگی اسلامی »
خویش و بروز قابلیت های کرامتی.
· تقویت روحیه در دانش‌آموز مبنی بر تکریم انسان های دیگر.
· تکریم دانش‌آموز به عنوان یک انسان (بماهو انسان) واجد روح الهی در محیطهای خانه و مدرسه توسط کلیه عوامل انسانی موثر در تربیت او.
قابل ذکر است که در نسخه‌های جدید راهنمای معلم برای اجرای طرح« آموزش آداب و مهارت های زندگی اسلامی » شکل ماتریسی نقشه مفاهیم ارزشی به هم ریخته شده است و به این شکل در آمده است:
· پایة اول:
یادخدا، تشکر- صداقت ،خوش رویی ، خانواده ، مدیریت شادی ، مشورت ، نظم ، قناعت .
· پایة دوم:
وفای به عهد ، ادب و مهرورزی ، شجاعت ، احسان- صله رحم ، مدیریت خشم و غم ، قانون مداری
· پایة سوم:
خیرخواهی و امانت داری ، حسن ظن ، حیا ، دوستی و مدارا ، مشارکت و مسؤلیت پذیری ، مناعت طبع
· پایة چهارم:
دوراندیشی، عفو ، صبر ، توانمندی ، تقوی ، عفت و غیرتمندی ، رازداری ، تغافل ، اخلاص ، تفکر خلاق
· پایة پنجم:
توبه و امیدواری ، آبروداری ، حل مسایل - توکل ، انصاف – امربه معروف ، آزادگی ، تفکر نقاد ، من کیستم ؟
روشن است که نظم سابق کم و بیش به هم ریخته شده و مفاهیم ارزشی بر اساس سلیقه کارشناسان انتخاب شده و به آنها نظم داده شده است.
فصل (5) : خصوصیات محوری طرح« آموزش آداب و مهارت های زندگی اسلامی » ؛
1- تأکید بر تربیت اخلاقی با جهت‌گیری تربیت دینی : این طرح با نگاه خاصی به دینداری ، تربیت دینی را سامان داده است. ارزش های مورد توجه در این طرح ارزشیابی است که درنظام ارزشی اسلام مورد تأکید فراوان هستند همان طور که گفته شد مبنای اولیه کار مرحوم دکتر مظلومی کتاب خصال شیخ صدوق بوده است. لذا در این رویکرد به آموزش مناسک دینی و آداب و مهارت های زندگی اسلامی توجه خاصّی شده است.
2- جهت‌گیری چندگانه حیطه‌های عاطفی و شناختی و مهارتی : بی‌تردید در این رویکرد جهت‌گیری محوری شناختی است و این مبنای عمل تربیتی معلم است. در عصر شناختی، روشهای آگاهی دادن ودرگیرنمودن عمیق با مفاهیم ارزشی به روش بحث و گفتگو ایفای نقش است در بعد شناختی تأکید بر روشهای فعال تدریس است. بعد عاطفی با استفاده از روشهای قصه‌خوانی و شعرخوانی به تلطیف عواطف دانش‌آموزان اقدام می‌شود.
3- این رویکرد در برنامه درسی و جدول زمانی به عنوان فعالیت فوق العاده محسوب می شود : معلم و مدیر بر اساس شرایط مدرسه، اوقاتی را به طور برنامه‌ها و واحدهای کار آن اختصاص میدهند. مفاهیم اصطلاح در زمرة فعالیتهای مکمل قرار می‌گیرد.
4- تأکید بر نقش تربیتی ارزشمند معلم : در این رویکرد معلم به سبب ارتباط ویژه‌ای که با دانش‌آموزان دارد در تربیت ارزشی نقش ویژه‌ای دارد. معلمان دورة ابتدایی به راحتی با این طرح و جزئیات آن ارتباط برقرار کرده و در اجرای آن می‌کوشند.
5- حذف ارزشیابی آشکار و بازخورد کمّی (نمره) از جریان آموزش ارزش ها : از خصوصیات مهم دیگر این طرح حذف نظام نمره‌گذاری و ارزشیابی است. لذا با اعتماد به نظام انگیزشی درونی دانش‌آموزان ، این آموزش ها ارایه می‌شود. به سبب هدف نظام ارزشیابی کمی تأثیر این آموزشها بیشتر و واقعی‌‌تر خواهد بود.
6- نظم‌بخشی و تبویت مفاهیم ارزشی در یک چهارچوب (ماتریس) مشخص : این نظم یکی از خصوصیات مهم طرح است . چنین نظمی در ارایه ارزشها و مفاهیم مربوطه در برنامه درسی رایج مشاهده نمی‌شود و یا حداقل می‌توان گفت از آن سراغی نداریم.
فصل (6) : محدودیت های طرح ؛
1- یکی از ضعف‌های این طرح این است که سال ها به صورت آزمایشی اجرا می‌شود.
2- عدم مطالعه ی دقیق روی طرح ، که همانند تألیف کتب هرچند دوره تغییراتی ناگهانی روی آن صورت می گیرد و مطالب موجود در آن ثابت نیست .
3- فقط چهارچوب نظری پشتیبان این طرح است ، ولی در عمل اجرای ضعیفی دارد .
4- منطق جدول ماتریس ارزش های مورد آموزش علی‌رغم نظم در این رویکرد تربیت اخلاقی نامشخص است. بر اساس بررسی و مصاحبه اینجانب با مسئولین اجرایی این طرح، در واقع بیشتر بر اساس اجماع‌نظر کارشناسان ماتریس ارزش ها تدوین شده است و هیچ نظریه تربیتی اخلاقی در گزینش آن دخالت نداشته است. تغییرات بعدی که در سازوکارهای این طرح داده شده است نشان می‌دهد که منطق آن گم شده است یا اساساً وجود نداشته است. این وضعیت در ویرایش های بعدی نیز آشکارتر شده است. لذا می‌دانیم که چهارچوب مفاهیم ارزشی به هم ریخته است وتنها مجموعه‌ای پراکنده از مفاهیم ارزشی (دینی، اخلاقی، اجتماعی و به گفته مدیران طرح، روانشناختی) مورد توجه قرار گرفته است. تصور اصلاح‌کنندگان بر این است که طرح « آموزش آداب و مهارت های زندگی اسلامی »
در اساس همان روش اجرایی آن است و مبانی و چهارچوب منطقی آن مهم نیست. در بازسازی که از طرح به عمل آمده به نظر می‌رسد منطق اولیه طرح کنار گذاشته شده است و تنها به استفاده از روش های آن بسنده شده است.
5- معلوم نیست بنابر چه مبانی نظری واحدهای کار انتخاب شده‌اند و چه ارتباط طولی و عرضی با همدیگر دارند و یا حتی با اهداف دورة ابتدایی و برنامه‌های درسی آن چه نسبتی برقرار می‌کنند. اصلاح‌کنندگان در بحث های مقدماتی کتابهای کار جدید اشاره کرده‌اند که واحدهای کار و یا مفاهیم ارزشی بر اساس «ملاحظه روحیات و تواناییهای ذهنی و عملی دانش‌آموزان» و در بررسی های کارشناسی انتخاب شده‌اند. در حالی که هیچ مدرک و شاهدی برای آنها از پژوهش ها و اسناد علمی موجود ارایه نشده است.
6- اهداف طرح طی گذشت زمان دچار دگردیسی شده است. در کتاب های راهنمای معلمان هرمی برای اهداف ذکر شده است که درصدر آن انسان های متعلق به اخلاق الهی به عنوان غایت ذکر شده است و کرامت انسانی مقصد آموزشی و برنامه‌های طرح« آموزش آداب و مهارت های زندگی اسلامی » هدف کلی و واحدهای کار، هدف جزیی محسوب می‌شده است. اما در منابع جدید در خصوص اهداف، تغییر به چشم می‌خورد که پیشرفتی در آن محسوب نمی‌شود.
7- اهداف تعیین شده بسیار کلی و مبهم هستند. به عنوان مثال اصطلاح «قابلیتهای کرامتی» در هدف اول نامشخص است. همچنین در هدف دوم تقویت روحیه ی دانش‌آموز نیز همین ابهام را دارد و بیشتر به راهکار و یا راهبرد شبیه است تا هدف. در هدف سوم نیز تکریم دانش‌آموز نمی‌تواند هدف باشد و بیشتر به نتیجه طرح اشاره دارد و یا شاید بتوان گفت یک راهبرد است.
8- وجود مهارتهایی مانند تفکر خلاق، تفکر نقاد، تفکر حل مسأله در چهارچوب مفاهیم ارزشی در این طرح توجیه نشده است اگر دقیقاً به مبانی مباحثی چون تفکر نقاد، توجه شود شاید این نتیجه به دست آید که این موضوع با برخی جهت‌گیریهای این طرح و حتی برخی مفاهیم این طرح ناسازگار جلوه می‌نماید. گذشته از آن که خود این جای سوال است که بر اساس چه مفروضه‌هایی مفاهیمی چون تفکر نقاد در این چهارچوب ارزشی آمده‌اند. به نظر می‌رسد که تنها توجیه وجود این مهارت ها در چهارچوب ارزشهای مورد بحث در این طرح می‌تواند این مسأله باشد که این ها جزو قابلیت های کرامتی انسان ها هستند لذا مورد توجه قرار گرفته‌اند و اگر چنین دلیلی برای ورود این مفاهیم به جدول مفاهیم ارزشی طرح ارایه شود، سوال پیش می‌آید که چرا قابلیتهای دیگر مغفول مانده است؟
9- در زمینه ی اجرای طرح هنوز هیچ گونه آموزشی به مجریان محترم شهرستان های استان تهران داده نشده است و این در حالی است که در سال تحصیلی 80-79 به همه ی مجریان طرح کرامت شهر تهران آموزش های لازم داده شده بود و من به صورت افتخاری در آن کلاس ها شرکت داشتم .
10- عدم استقبال معلمین عزیز از این طرح و سایر طرح های ابلاغ شده از سوی سازمان که علت اصلی آن عدم داشتن انگیزه برای انجام این گونه امور و زیاد بودن حجم آن ها
در بخش دوم به نقد و بررسی راجع به کتاب های کار طرح « آموزش آداب و مهارت های زندگی اسلامی » می پردازیم .
بخش دوم :
نقد و بررسی کتاب های کار طرح
« آموزش آداب و مهارت های زندگی اسلامی »
مقدّمه :
به نام خداوندی که جهان را در شش روز خلق کرد و پس از خلقت فریشتگان و جنیان ، موجودی را آفرید که از لحاظ ذات ، بی نظیر بود و بعد از آن بر اثر یک اشتباه او را به زمین فرستاد تا در کلاس های بندگی شرکت کند و به درجه ی اشرف مخلوقات ارتقا یابد و در این مسیر از بین آن ها پیامبرانی را برای هدایت فرزندان آدم فرستاد .
به طور حتم انسانی که واجد کرامت باشد ، انسانیت خود را قدر می داند و آن را جز به بهای بهشت نمی فروشد و به کمتر از شرافت برای خودش راضی نمی شود .
او خدای کریم را از آن روی می ستاید که او را " مطلق کرامت " و " معیار " آن را می داند و باور و ایمان دارد که خداوند کریم بر وی منت نهاده است و با لطف خود او را خلق کرده است و در آن زمینه همه ی لوازم کرامتش را بنا نهاد .
« و لقد کرمنا بنی آدم » اشاره به قابلیت های فطری انسان دارد که باید با تلاش و کوشش او به فعلیت برسد .
خوش حالم که بار دیگر در سال تحصیلی جدید توانایی خدمت گزاری را به عزیزان داشته ام .
در این بخش بیشتر سعی نمودم تا به نقد و بررسی کتا ب کارهای طرح « آموزش آداب و مهارت های زندگی اسلامی» و ارائه ی پیشنهاد ها و نتیجه گیری کلی بپردازم و اگر در این مورد کاستی دیدید به لطف و کرامت خودتان ببخشید .
مائده از آسمان در می رسید بی شری و بیع و بی گفت و شنید
در میان قوم موسی چند تن بی ادب گفتند کو سیر و لبن
منقطع شد خوان و نان از آسمان ماند رنج زرع و بیل و داسمان
بدگمانی کردن و حرص آوری کفر باشد پیش خوان مهتری
(( از خدا خواهیم توفیق ادب بی ادب محروم ماند از لطف رب ))
بی ادب تنها نه خود را داشت بد بلکه آتش بر همه آفاق زد
دست علی یارتان خدانگه دارتان
مهدی سلمانی – سال تحصیلی 89-88
فصل (7) : نقد و بررسی کتاب های کار طرح « آموزش آداب و مهارت های زندگی اسلامی » ؛
همان طور که در قسمت قبل توضیحاتی درباره ی طرح« آموزش آداب و مهارت های زندگی اسلامی » و چگونگی اجرای واحدکارها و معایب آن ارائه کردیم ، در این قسمت به نقد و بررسی واحد کارهای هر پایه می پردازیم .
در ابتدای امر این سوال مطرح است که چرا این طرح که با عنوان « طرح کرامت » بوده است این قدر طولانی نام گذاری شده است . در سالی که از جانب مقام معظم رهبری به نام سال اصلاح الگوی مصرف نام گرفته است ، آیا بهتر نبود که همان طرح کرامت می شد ؟! – و آیا مگر مهارت های زندگی فقط مختص جوامع اسلامی است و دیگر جامعه ها از این قاعده جداهستند ؟ !
همچنین در هر کتاب کار با توجه به موضوع هر واحدکار تصاویر و نوشته هایی قرار داده شده است و البته چگونگی ارائه ی آن ها بستگی به هنر معلمین و همکاران عزیز دارد . امّا مشکلی که وجود دارد این است که بعضی از واحدکارها در کتاب معلم با کتاب کار دانش آموز هم خوانی ندارد و برای خود مجری هم دچار مشکل می نماید . به طور مثال واحد کار 1 در کلاس چهارم و در کتاب کار معلّم تقوی است ، در حالی که در کتاب کار دانش آموز این مورد دوراندیشی است که باید اصلاح شود .
البته هدف اصلی طرح اصلاح رفتار دانش آموز باید باشد و معلمی موفق است که در شاگردانش نفود کلام و رفتار داشته باشد ، والّا به قول شیخ اجل سعدی
« اصل بد نیکونگردد ، آن که بنیادش بد است تربیت نااهل را چون گردکان بر گنبد است »
هرچند در بیشتر پایه ها تصاویر و مطالب واحدکارها با موضوع مطابقت داشته است ، اما در برخی از پایه ها مثل پایه ی چهارم ( واحد کار شماره ی یک – دوراندیشی ) نام واحد کار با نوع فعّالیّت مطابقت ندارد و بهتر بود با طرح یک تصویر درباره ی آن موضوع ، ذهن فراگیر را تقویت نمود .
امّا بسیاری از واحدکارهای دوره ی ابتدایی مانند تقوی ، عفّت و غیرتمندی ( پایه ی چهارم ) بسیار بی نظیر بوده است .
از دیگر شاخصه های کتاب های کار ، استفاده از نقش های اسلامی و تصاویر رنگی در پایه های چهارم و پنجم و توازن در استفاده از تصاویر دختر و پسر می باشد .
فصل (8) : پیشنهادات ؛
1- حال که چند سال است که این طرح به صورت آزمایشی اجرا می گردد ، آیا بهتر نیست که از هر مدرسه فقط دو نفر به عنوان مجریان طرح و از پایه های متفاوت انتخاب گردند .
2- بهتر است که تعداد واحد کارها ، با توجّه به جدول مربوط به آن ها قدری کم تر باشند تا علاوه بر این که ارتباطشان با هم قطع نگردند ، همکاری که از پایه ای دیگر این فعّالیّت ها را انجام می دهد به جهت پیشنهاد بالا بتواند همان اهدافی را دنبال کند که آموزگاری از سایر پایه ها آن را اجرا می کرده است .
3- برگزاری همایش ها ، کارگاه های آموزشی ، نمایشگاه آثار دانش آموزان و همکاران و اردوهای زیارتی جهت همه ی مجریان طرح کرامت که کمک شایانی در اجرای این طرح می نمایند .
4- تقدیر و تشکّر از تمامی مجریان طرح کرامت ، که به نوعی در اجرای آن نقش مهمّی را داشته اند و این امر فقط مختص به تعداد محدودی از عزیزان نشود .
فصل (9) : نتیجه گیری ؛
جان کلام این که ، به سبب عدم وجود مبانی عملی برای نظم دادن به مفاهیم ارزشی مورد بحث در واحدهای کاراجرا شده از سال های پیش ، با کاستن از برخی موارد مربوط به سال های گذشته این اغتشاش و بی‌نظمی برطرف شده است. علی‌رغم تمامی این کاستی‌ها، طرح « آموزش آداب و مهارت های زندگی اسلامی » تجربه ارزشمندی در تربیت اخلاقی و ارزشی است که با استفاده از تجربیات آن می‌توان در برنامه‌های درسی دورة ابتدایی اصلاحات مهمی انجام داد.
متأسفانه ارزش و قابلیت های این طرح کمتر مورد توجه قرار گرفته است. به همین دلیل محافل علمی در حوزه تعلیم و تربیت به آن ورودی پیدا نکرده‌اند و لذا عبوب آن پوشیده مانده و عدم پویایی و تحرک آن در این چند سال تجربه طرح « آموزش آداب و مهارت های زندگی اسلامی » بوده است. بسیار مناسب خواهد بود که محافل علمی علوم تربیتی کشور نگاهی از سر تأمل به آن بنمایند و با نقد و بررسی آن به تعالی طرح کمک بنمایند. درواقع از دانشگاه های کشور به ویژه دانشگاه هایی که سال ها در رشته‌های مختلف علوم تربیتی دانشجو در سطح ارشد و دکتری تربیت می‌کنند به این طرح کم لطفی کرده‌اند.دست‌اندرکاران طرح هم به این طرح کم‌لطفی کرده‌اند. شاید با انتشار اسناد و تجربیات مرتبط با این طرح، این تعامل با محیط های علمی بیشتر میشد و این طرح از مهجوریت نقادی خارج میشد.
پی نوشته ها :
1- مجادله (58):11 .
2- الکافى : 2/188 ; وسائل الشیعة : 16/349 .
منابع :
بررسی و نقد طرح کرامت در دوره آموزش ابتدایی دکتر محمد حسنی
کرامت در اسلام استاد حسین انصاریان